Opera Idiota (1985) Mieczysława Wajnberga, namiętna opowieść według Dostojewskiego, w reżyserii Krzysztofa Warlikowskiego i w wykonaniu orkiestry Wiener Philharmoniker, którą poprowadziła Mirga Gražinytė-Tyla, to kultowe przedstawienie Festiwalu w Salzburgu w 2024 roku, a ostatnio nagrodzone jako produkcja roku przez jury Oper! Awards.  

Idiota Mieczysława Wajnberga to opera idealna. Od pierwszego motywu słyszymy, z jaką wyrazistością muzyka buduje dramaturgię i kreuje najsubtelniejsze odcienie emocji. W inscenizacji Krzysztofa Warlikowskiego doskonałość staje się w pełni uchwytna dzięki absolutnej synergii środków scenicznych. Przestrzenne i symboliczne głębie wideo Kamila Polaka poetycko współgrają ze scenografią Małgorzaty Szczęśniak; zaś korespondencje motywiczne między jej kostiumami a muzyczną charakterystyką postaci dopełniają się, tworząc przejrzyste plany percepcyjne. Proste dychotomie typu dobro-zło są tu przeniesione na inny poziom rozumienia. Opera ta jest antidotum na współczesną zerojedynkową dominację maszyn i przez maszyny zarządzanych umysłów. Dzieje się tak, ponieważ stale obcujemy z myślą etyczną, dobrem współczującym, które przejawy zła traktuje jako zaburzenia ludzi stworzonych do dobra i szczęścia. Idee te reprezentuje główny bohater, książę Myszkin, osamotnione, ubogie i chore dziecko, teraz, w wieku 26 lat, filozof, geniusz matematyczny, lekami tłumiący chorobę, swoją wrażliwość i cierpienie, na jakie skazuje go obserwowanie zła, niezdolny do złości, resentymentu ani obrazy, pozbawiony wszelkiej stronniczości, interesowności czy zainteresowania samym sobą, a zatem społeczny „idiota”. Takim widzimy go w przejmującej roli tytułowej Bogdana Volkova. Kiedy ten ukraiński tenor liryczny śpiewa dziś po rosyjsku słowa Dostojewskiego o dobroci i pięknie, które zbawią świat, nie możemy nie myśleć o ludziach, którzy w imię obrony tych wartości żyją, walczą i codziennie giną w krwawej wojnie rozpętanej przez Rosję w Ukrainie. Ta realizacja operowa to w istocie walka w tej samej sprawie, zrealizowana artystycznymi środkami, a jej wykonawcy – na których czele stoi Mirga Gražinytė-Tyla – wspaniała litewska dyrygentka, pasjonatka twórczości Wajnberga – jako „wyzwoleńcy” z dawnego sowieckiego imperium z jego systemem przemocy i represji, doświadczającym ciężko samego kompozytora, doskonale czują podteksty i niuanse tej ostatniej, siódmej partytury operowej polsko-żydowskiego twórcy, który nie doczekał jej prawykonania. Ta opera to zarazem obraz trybów, po których w nieskończoność porusza się człowiek – między destrukcją a bezwarunkową miłością, a także rozważanie nad nieskutecznością prób ludzkiego umysłu, nawet najbardziej genialnego, próbującego skłonić innych ku dobru.

Rejestracja z Festiwalu w Strasburgu z zeszłego roku fenomenalnie zrealizowana przez duet Davide i Tiziano Mancinich pozwala na śledzenie nie tylko szerokich planów, ale również doskonale dopracowanych detali, od kostiumów po wspaniałą grę aktorską poszczególnych śpiewaków, z postaciami kobiecymi na czele.

Obok roli fascynującej Nastazji, mrocznej ofiary przemocy mężczyzn, granej przez wielką litewską sopranistkę Aušrinė Stundytė, znaną nam już chociażby z „Erwartung” Schönberga, jest tu pełna kapryśnego uroku Agłaja – to zachwycający debiut operowy Xeni Puskarz-Thomas. Obrzydliwą postać „protektora” i niszczyciela Nastazji, Tockiego, którego określa ona jako „bukiet chorób wenerycznych”, doskonale wykreowaną przez reżysera, śpiewa znakomity polski śpiewak – Jerzy Burtyn. Nic dziwnego, że spektakl otrzymał w lutym 2025 prestiżowy tytuł operowej produkcji roku od jury Oper! Awards.

Nagranie opery prezentujemy w dniu urodzin Krzysztofa Warlikowskiego. Pokaz będzie poprzedzony spotkaniem z reżyserem. Tortu nie obiecujemy, ale dyskusję – tak!

Więcej o spektaklu na stronie Salzburger Festspiele

Fotografie: Bernd Uhlig